Amniga internetka (Cyber security) : Fahamka iyo Illaalinta Dunnida Dijitalka ah

ARAR

Cyber Security waa difaaca macluumaadka iyo nidaamyada elektaroonigga ah ee ka hortagga gaboodfalladda internetka. Maanta, muhiimadda cyber security ayaa sii kordheysa maadaama weerarada internetka ay khatar weyn ku yeelan karaan hay’adaha iyo shaqsiyaadka. Waa muhiim in aan fahanno noocyada gaboodfalka iyo sida loo sugi karo amniga nidaamyadeenna dijitalka ah.

Fikradaha Doorranaanta leh ee Cyber Security

Cyber Security waxaa lagu saleeyaa saddex fikradood oo muhiim ah: sirnimada (confidentiality), isku halaynta (intergrity), iyo helitaanka (availability).

Sirnimada (confidentiality): Waa ilaalinta xogta si aysan cid kale u helin. Tan waxaa lagu gaaraa isticmaalka encryption-ka iyo xakameynta helitaanka. Encryption waa hab lagu beddelo xogta si aan si fudud loo fahmi karin marka loo gudbinayo meel kale.

isku-haleynta (integrity): Waa hubinta in xogtu tahay sax oo aan wax laga beddelin. Waxaa lagu gaaraa adeegsiga algorithms hash-ka iyo xaqiijinta xogta (data validation). farsamoooyina sida checksum iyo isticmaalka algorithms-ka, waxaa loo qoondeeyey in la hubiyo in xogta aysan wax isbeddel ah ku dhicin inta la gu jiro gudbinta ama kaydinta.

Helidda (Availibility): Waa hubinta in nidaamyada iyo xogta ay diyaar yihiin marka loo baahan yahay. Waxaa lagu gaaraa isticmaalka nidaamyo kayd ah iyo qorshayaal soo kabasho (backup). Tani waxay la ma huraan u tahay si looga hortago in nidaamyada muhiimka ah ay shaqada joojiyaan marka ay dhacdo musiibo ama cillad farsamo.

Noocyada Dhagaraha internetka 

Waxaa jira noocyo kala duwan oo khatar ku ah amniga electarooniga.:

Malware: Waa barnaamijyo waxyeello u geysta kombiyuutarrada. Waxay ka mid yihiin fayrasyada, quraanshada, iyo Trojan Horses. Malware-ka wuxuu waxyeello u geystaa nidaamyada kombiyuutarka iyo xogta, wuxuuna u oggolaanayaa weeraryahannada inay helaan macluumaad khaas ah ama xakameeyaan nidaamyada.

Weerarada Phishing: Waa isku dayo lagu khiyaameeyo dadka si ay u bixiyaan xogtooda khaaska ah. Phishing-ka waxaa badanaa loo isticmaalaa emails-ka been abuurka ah oo u muuqda kuwo ka socda hay’ado sax ah. Spear phishing waa weerar gaar ah oo lagu beegsado shaqsiyaad ama hay’ado gaar ah.

Ransomware: Waa barnaamijyo xaniba xogta ilaa lacag la bixiyo. Marka ransomware ay weerarto nidaam, waxay xannibtaa macluumaadka ilaa lacag loo bixiyo si loo furo. Tani waxay keeni kartaa saameyn weyn, gaar ahaan haddii xogta la xanibay ay muhiim u tahay hawlaha maalinlaha ah.

Weerarada Denial of Service (DoS): Waa weeraro lagu qasbo nidaam in uu joojiyo shaqadiisa. Tani waxay dhacdaa marka weeraryahannada ay diraan tiro badan oo codsiyo ah oo nidaamku aanu awoodin inuu shaqeeyo. Istiraatiijiyada yareynta waxaa ka mid ah isticmaalka adeegyo lagu ogaado iyo ka hortago weerarada.

Advanced Persistent Threats (APTs): Waa weeraro muddo dheer socda oo loogu talagalay in si qarsoodi ah loo helo xog muhiim ah. APT-yada waxay isticmaalaan farsamooyin isku dhafan oo lagu beegsado hay’ado gaar ah si ay u helaan xog khaas ah oo muhiim ah muddo dheer.

Tallaabooyinka Cyber Security

Waxaa jira tallaabooyin kala duwan oo loo qaado si loo ilaaliyo amniga dijitalka:

Xakameynta Farsamada (Technical cantrol): Waxay ka mid yihiin firewall-ka, nidaamyada ogaanshaha gelitaanka (IDS), iyo barnaamijyada antivirus. Waxyaabahani waxay ka hortagaan in weeraryahannada ay galaan nidaamyada waxayna caawiyaan in la ogaado weerarada suurtagalka ah.

Isku-dabaridka Maamulka (Administrative Controls): Waxay ka mid yihiin siyaasadaha amniga, iyo barnaamijyada tababarka iyo wacyigelinta. Siyaasadaha amniga waxay hagaan sida loo maamulo amniga xogta, halka tababarka iyo wacyigelinta ay ka caawiyaan shaqaalaha in ay fahmaan khatarta amniga iyo sida loo ilaaliyo xogta.

Maareynta qalabka (Physical Controls): Waxay ka mid yihiin illaalinta qalabka (securing hardware) iyo xakameynta helitaanka (controlling access). Tani waxay hubisaa in qalabka la agu hawlgalayo in si nabad ah oo kaliya dadkii loo oggolaaday ay helaan.

Habraacyada iyo Xeerarka Cyber Security

Waxaa jira habraacyo iyo xeerar kala duwan oo laga sameeyay si loo hagaajiyo amniga dijitalka:

Xeerarka Caalamiga ah (ISO/IEC 27001): Waa heerka caalamiga ah ee amniga macluumaadka. Heerkan wuxuu bixiyaa hagid ku saabsan sida loo maamulo amniga xogta hay’adaha.

Qaab-dhismeedka Nist (NIST Framework): Waa habka lagu hagaajiyo amniga kombiyuutarada ee Mareykanka. NIST waxay soo saartaa tilmaamo iyo habraacyo caawiya hay’adaha in ay xoojiyaan amniga kombiyuutarkooda.

Xeerka GDPR: Waa xeerka ilaalinta xogta ee Midowga Yurub. GDPR waxay dejisaa xeerar adag oo lagu ilaalinayo xogta shaqsiga iyo sida loo maamulo.

Cyber Securit-ga iyo Goobaha Ka la jaadka ah (diffrent sector)

Cyber Security waxay milgo gaar ah u lee dahay goobo ka la duwan:

Dowladda: Illaalinta amniga qaranka iyo adeegyada bulshada. Dowladdaha waxa ay adeegsadaan cyber security— si ay u adkeeyaan xogta sirta ah iyo adeegyada muhiimka ah ee bulshadu u baahan tahay.

Caafimaadka: Sugidda xogta bukaanka iyo u hoggaansanaanta HIPAA (Health Insurance Portability and Accountability Act). Hay’addaha caafimaadka waxa dardar gashaan Cyber security si ay u illaashaan xogta bukaanka iyo in ay ogi-ogaadaan in nidaamyadooda caafimaad ay yihiin ammaan.

Maalgelinta: Hubinta amniga transaction-ka iyo u hoggaansanaanta PCI-DSS (Payment Card Industry Data Security Standard). Hay’addaha maaliyadda waxa hirgashaan tallaabooyinka Sugidda internetka— si ay u xaqiijiyaan in macaamillada lacagta ay yihiin ammaan oo aan la xadlin.

Waxbarashada: Illaalinta macluumaadka ardayda iyo amniga xogta cilmi-baarista. Jaamacadaha iyo dugsiyada ayaa ah kuwa had iyo goor kuwa aan gafin adeegsiga Cyber Security, si aysan farahooda u ga bixin xoggaha ay hayaan.

Isbeddellada Soo Kordhaya (New trends) ee Cyber Security

Waxaa jira isbeddello cusub oo ku soo kordhaya cyber security:

Garaadka macmalka iyo Barashada Mashiinka (machine learning): Ogaanshaha khataraha iyo jawaabaha otomaatiga ah. Teknoolojiyaddani waxa ay xoojisaa in si dhaqso leh loo ogaado weerarada, isla markaasa la qaado falal otomaatig ah oo looga hortagayo.

Amniga Internet of Things (IoT): Halista qalabka iyo amniga shabakadda. IoT waxaa ka mid ah qalabka aan kombiyuutarrada ahayn ee ku xiran internetka, sida kameradaha ammaanka iyo qalabka caafimaadka (medical devices). Amniga IoT waa muhiim, maxaa wacay, qalabaddana waxa ay khatar u keeni karaan shabakaddaha (network).

Tiknoolajiyadda Blockchain: Saxnimada xogta iyo macaamillada amniga (transacyion security). Blockchain waxa fullisaa hab lagu xaqiijiyo saxnimada xogta, iyadoo la isticmaalayo diiwaan sugan oo aan wax laga beddeli karin.

Gaboodfal

Waxaa jira weeraro waaweyn oo raad weyn leh:

Weerarka Target: Xogta macaamiisha Target, ayaa la xaday iyada oo la isticmaalayo malware. Weerarkan, wuxuu muujiyey muhiimadda illaalinta macluumaadka macaamiisha iyo qaadashada tallaabooyin adag oo amni.

WannaCry Ransomware Attack: WannaCry waa weerar ransomware oo raadeyn weyn ku yeeshay hay’addo badan oo caalami ah. Weerarkan waxaa la dheehday muhiimadda ka hortagga ransomware iyo qaadashada tallaabooyin degdeg ah marka weerar dhaco.

Mustaqbalka Cyber Security

Mustaqbalka cyber security wuxuu noqon doonaa mid isbeddelaya:

Habka wanjalida oo isbeddelaya: Farsamooyin badan oo la isu wanjalo baa iman doonaa, sidaa darteed waa in aynnu la qabsanaa hadba isbeddelka yimaada oo la bartaa.

Hor-u-socodka Tiknoolajiyada Difaaca: Tiknoolojiyada cusub sidaGaraadka Macmalka ah iyo blockchain waxay noqon doonaan caynad gaar ah oo qaayahooda wata, si loo xoojiyo amniga.

Doorka Siyaasadda iyo Xeerarka: Siyaasaddaha iyo xeerarka cusub waxa ay saami ku yeelan doonaan sida loo maareeyo amniga dijitalka.

Gunnaanad

Cyber Security waa arrin mudnaantisa leh, oo u baahan feejignaan iyo isbedDel joogto ah. Waa in aan had iyo jeer ka warqabnaa dhagaraha iyo qaadashada tallaabooyin cusub oo difaac ah, si aan u baxnaanino nidaamyada iyo macluumaadka muhiimka ah. Ku dadaalka illaalinta amniga waa waajib saaran qof walba iyo hay’ad walba. Cyber security waxay u baahan tahay iskaashi, aqoon, iyo wada shaqeyn si loo xaqiijiyo amniga dijitalka ee bulshadeenna.